در روايتي آمده است: وقتي اين آيه نازل گرديد، افرادي از ياران پيامبرصلي الله عليه وآله، پرسيدند: چگونه خانواده خود را از شعله هاي سوزان جهنم مصون نگاه داريم؟ رسول اكرم صلي الله عليه وآله فرمودند: “تَأْمُرُهُمْ بِما اَمَرَ اللَّهُ وَتَنْهاهُمْ عَمَّا نَهاهُمُ اللَّهُ اِنْ اَطاعُوكَ كُنْتَ قَدْ وَقَيْتَهُمْ وَاِنْ عَصَوْكَ كُنْتَ قَدْ قَضَيْتَ ما عَلَيْكَ؛ آن ها را به آنچه خدا امر كرده، امر مي كني و از آنچه خداوند بازداشته، بازمي داري. اگر از تو پذيرفتند، آنان را [از آتش ]حفظ كرده اي و اگر قبول نكردند، تو وظيفه ات را انجام داده اي."(3)
و در حديث ديگري خاتم رسولان صلي الله عليه وآله اين گونه مسلمانان را نصيحت نموده اند: “اَلا كُلُّكُمْ راعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ … الرَّجُلُ راعٍ عَلي اَهْلِ بَيْتِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ. فَالْمَرئَةُ راعِيَةٌ عَلي اَهْلِ بَيْتِ بَعْلِها وَوُلْدِهِ وَهِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ؛ بدانيد همه شما نگهبانيد و نسبت به كساني كه مأمور مراقبت از آنان هستيد مسؤوليد … مرد، نگهبان خانواده خويش است و نسبت به آنان مسؤول، زن نيز حافظ خانواده شوهر و فرزندان است و نسبت به آنان مسؤوليّت دارد."(4)
به فرمايش حضرت علي عليه السلام بهترين ميراثي كه پدران مي توانند براي فرزندان بر جاي نهند، ادب و تربيت صحيح است. آن حضرت فرمود: “خَيْرُ ما وَرَّثَ الْاباءُ الْاَبْناءَ الْاَدَبُ؛ بهترين چيزي كه پدران براي فرزندان به ارث مي گذارند، ادب است.” و نيز آن پيشواي پارسايان فرموده اند: “عَلِّمُوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْليكُمُ الْخَيْرَ وَ اَدِّبُوهُمْ؛(5) خوبي را به خود و خانواده خويش بياموزيد و آن ها را با ادب پرورش دهيد.”
حضرت امام زين العابدين عليه السلام در خصوص انجام اين مسؤوليّت حسّاس و سرنوشت ساز از پيشگاه قادر متعال استعانت مي طلبد و از درگاه حيّ يگانه خواسته است:
“وَاَعِنّي عَلي تَرْبِيَتِهِمْ وَتَأْديبِهِمْ وَبَرِّهِمْ؛(6)[ پروردگارا] مرا در پرورش و ادب نمودن فرزندان و نيكي به آن ها ياري فرما.”
* صلاحيت، شايستگي و تفاهم
چنانچه گذشت والدين در تربيت اطفال خويش نقش بسزايي دارند، اما در صورتي آنان مي توانند الگوي سازنده و مناسب و رشد دهنده اي براي فرزندان خود باشند كه صلاحيّت و شايستگي اين مسؤوليّت را داشته باشند. امام باقرعليه السلام فرمودند: “يُحْفَظُ الْاَطْفالُ بِصَلاحِ آبائِهِمْ؛(7) مصونيت كودكان [از انحرافات و خطرات ] در پرتو صلاحيت پدران آن ها مي باشد.” و امام صادق عليه السلام فرموده اند: “اِنَّ اللَّهَ لَيُفْلِحُ بِفَلاحِ الرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ وُلْدَهُ وَوُلْدَ وُلْدِهِ؛(8) با رستگاري مردان با ايمان، خداوند فرزندان و نوادگان آنان را اهل سعادت و رستگاري مي نمايد.”
پس نخستين گام در تربيت، تزكيه دروني والدين است. كسي كه خود به فضايل اخلاقي آراسته نشده و شخصيّت و حالات رفتاري او رشد نيافته، نمي تواند ديگران را به پاكي و خوبي هدايت كند.
مقدمه و زمينه پرورش فكري فرزند در اسلام، انتخاب همسر است، همسري كه مسؤوليّت تربيت و رشد فكري و عاطفي كودك را بپذيرد. به همين دليل در روايات، مسلمانان از ازدواج با زناني كه از رشد و پرورش هاي كافي محرومند، باز داشته شده اند. و به پيروان آيين اسلام تأكيد شده است كه: براي نطفه هاي خود جاي مناسبي اختيار نماييد. زيرا از طريق وراثت برخي خصال افراد به يكديگر انتقال پيدا مي كند.
به نمونه هايي از آيات و روايات در اين موضوع اشاره مي كنيم:
قرآن كريم مي فرمايد: “اَلْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلّا نَكِداً"؛(9)
سرزمين پاك به اذن پروردگار، گياهش مي رويد و از سرزمين ناپاك جز گياه اندك و بي فايده بيرون نمي آيد.”
روزي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله برپاخاست و خطاب به مردم فرمود: “اَيُّها النَّاسُ اِيَّاكُمْ وَخَضْراءَ الدَّمَنِ قيلَ يا رَسُولَ اللَّهِ وَما خَضْراءُ الدَّمَنِ. قالَ: اَلْمَرْأَةُ الْحَسْناءُ في مَنْبَتِ السُّوءِ؛(10)
اي مردم! از گياهان سبز و خرّمي كه در سرگين روئيده اند بپرهيزيد. عرض شد: يا رسول اللَّه! منظور از اين سخن چيست؟ فرمودند: [مقصود] زن خوبرويي است كه در خانواده اي بد [و محيط فاسدي ]تربيت شده است.”
و امام صادق عليه السلام از رسول اكرم صلي الله عليه وآله روايت كرده اند كه آن حضرت فرموده اند: “اِيَّاكُمْ وَتَزَوُّجَ الْحَمْقاءِ فَاِنَّ صُحْبَتَها بَلاءٌ وَوَلَدَها ضَياعٌ؛(11)
از ازدواج با احمق اجتناب كنيد، زيرا هم نشيني با احمق سبب بلا و فرزندش نيز مهمل [و بدبخت ]است.”
بدون ترديد رعايت اصل مهم هم شأني و هم تايي زن و مرد در ازدواج از جهات گوناگون ضريب استحكام سامان خانواده را افزايش مي دهد و محيط مساعدي را براي پرورش انسان هايي با فضيلت، موفق، كارآمد و بهره مند از عزّت نفس فراهم مي سازد. براي تربيت فرزندان، اصولي وجود دارد كه با مراعات آن ها سريع تر و بهتر مي توان به اهداف مورد نظر رسيد. بنابراين والدين با آگاهي از اين گونه مباحث، مي توانند به سهولت مشكلات موجود را برطرف كنند. امّا اگر در اين راه گام برندارند، نه تنها رسيدن به هدف ها امكان پذير نيست بلكه اختلالات رفتاري در كودكان روبه فزوني رفته و خسارات و ضربات جبران ناپذيري به اطفال وارد مي شود. والدين در مقابل بچه هاي خود مسؤوليّت دارند و از اين جهت بايد بكوشند براي تربيت فرزندان روش مناسب و بهتري را به كار ببرند كه كاربرد بيشتري داشته باشد تا فرزند سالم و صالحي تحويل اجتماع دهند.
والدين بايد در گزينش بهترين روش تربيتي تفاهم و همگامي داشته باشند و لازم است به اعتقادات و نظرات هم احترام بگذارند و از خودخواهي و لجاجت اجتناب كنند و بيشتر به فكر آينده فرزندان و مسؤوليّتي كه در قبال آنان به دوش گرفته اند، باشند. زيرا اختلاف نظر و جدال هاي بي مورد خشم كودكان را برمي انگيزد و احساس امنيّت را از آنان سلب مي كند. اما اگر فرزندان احساس كنند والدين با هم هماهنگي دارند، به ساحل آرامش مي رسند.
* مراحل تربيت
براي تربيت فرزندان توجّه به شرايط سنّي لازم است. در روايتي رسول اكرم صلي الله عليه وآله مراحل تربيت پذيري كودك را به سه دوره هفت ساله تقسيم فرموده اند: “اَلْوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنينَ وَعَبْدٌ سَبْعَ سِنينَ وَوَزيرٌ سَبْعَ سِنينَ؛(12)
فرزند در هفت سال اول فرمانروا[ي والدين ]، در هفت سال دوم مطيع [و پيرو] و در هفت سال سوم وزير [مسؤول و طرف مشورت والدين ] است.” حضرت در ادامه اين روايت تاكيد فرموده اند: فرزند بايد در تحمل تكاليف و وظايف سنگين زندگي آمادگي كسب كند.
حضرت علي عليه السلام نيز فرموده اند: “وَلَدُكَ رَيْحانَتُكَ سَبْعاً وَخادِمُكَ سَبْعاً ثُمَّ هُوَ عَدُوُّكَ اَوْ صَديقُكَ؛(13)
فرزند شما در هفت سال اول گل [خوشبويي بر ساقه درخت وجودتان ]است، در هفت سال دوم خدمتگذار [مطيع و فرمانبردار] شماست، در هفت سال سوم دشمن [بدخواه ] شما يا دوست [خيرخواهتان ]است.”
ششمين فروغ امامت حضرت امام صادق عليه السلام مي فرمايند: “اَلْغُلامُ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنينَ وَيَتَعَلَّمُ الْكِتابَ سَبْعَ سِنينَ وَيَتَعَلَّمُ الْحَلالَ وَالْحَرامَ سَبْعَ سنينَ؛(14)
كودك بايد هفت سال بازي كند، هفت سال خواندن بياموزد، هفت سال حلال و حرام را فرابگيرد.”
الف: دوران سيادت
وقتي فرزندي ديده به جهان مي گشايد، والدين به محض اطلاع از تولدش بايد خداي را سپاس گويند و با الهام از فرمايش رسول اكرم صلي الله عليه وآله اگر نوزاد دختر است، او را رحمت و اگر پسر است، نعمت تلقي كنند. بعد در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گويند تا از شر شيطان مصون بماند.(15)
نام نيكو:
از حقوق فرزند بر والدين آن است كه نامي نيكو براي وي انتخاب كنند. چرا كه خاتم رسولان صلي الله عليه وآله فرموده اند: “مِنْ حَقِّ الوَلَدِ عَلَي الْوالِدِ اَنْ يُحْسِنَ اِسْمَهُ ويُحْسِنَ اَدَبَهُ؛ ازحقوق فرزند بر پدر اين است كه نام خوبي برايش تعيين كند و به خوبي تربيتش نمايد.”
ابي بصير از امام صادق عليه السلام روايت نموده است كه آن حضرت از پدر و جدش نقل كرده است كه حضرت علي عليه السلام فرموده است: “سَمُّو اَوْلادَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُولَدُوا، فَانْ لَمْ تَدْرُوا أَذَكَرٌ أَمْ اُنْثي فَسَمُّوهُمْ بِالْاَسْماءِ الَّتي تَكُونُ لِلذَّكَرِ وَالْاُنْثي . فَإِنَّ أَسْقاطَكُمْ إذا لَقُوكُمْ فِي الْقيامَةِ وَلَمْ تَسُمُّوهُمْ يَقُولُ السِقْطُ لِاَبيهِ: أَلا سَمَّيْتَني وَقَدْ سَمّي رَسُولُ اللَّه صلي الله عليه وآله مُحْسِناً قَبْلَ أنْ يُولَدَ؛(16)
فرزندان خود را قبل از آن كه به دنيا بيايند نامگذاري كنيد، پس اگر نمي دانيد كه كودك پسر است يا دختر، نام هايي انتخاب كنيد كه هم براي پسر مناسب باشد و هم براي دختر، زيرا كودكان سقط شده شما هنگامي كه روز قيامت شماراملاقات مي كنند در حالي كه براي آن ها نام نگذاشته ايد، به پدر خود مي گويند: چرا مرا نامگذاري نكردي در حالي كه حضرت رسول اكرم صلي الله عليه وآله محسن را قبل از آن كه به دنيا بيايد نامگذاري نمود.”
نام، وجودِ دومِ شخص به شمار مي رود و آدمي همواره با نامش در مجالس و محافل عمومي مورد شناسايي قرار مي گيرد. لازم است والدين بر اساس معيارهايي چون شرع مقدّس، بصيرت و خردمندي و عرف مطلوب جامعه نام نيكي براي فرزندان خويش تعيين كنند.
امام باقرعليه السلام فرموده اند: “اَصْدَقُ الْاَسْماءِ ما سُمِّيَ بِالْعُبُوديَّةِ وَاَفْضَلُها اَسْماءُ الْاَنْبياءِ؛(17)
صحيح ترين نام ها، نامي است كه معناي بندگي خدا را داشته باشد و برترين آن ها اسامي فرستادگان الهي است.”
بنابراين انتخاب نام مناسب براي فرزندان اولين وظيفه والدين است كه بايد با دقت خاصي صورت پذيرد.
شير مادر:
شير مادر از لحاظ رشد نوزاد، حفظ او در مقابل بيماري ها، تأمين آرامش رواني او، از بهترين، سالم ترين و غني ترين غذاها براي كودك است. به همين دليل اسلام آن را برترين غذاي كودك و حقّ طبيعي او مي داند. رسول اكرم صلي الله عليه وآله فرموده اند: “لَيْسَ لِلصَّبيِّ لَبَنٌ خَيْرٌ مِنْ لَبَنِ اُمِّهِ؛(18)
براي كودك هيچ شيري بهتر از شير مادر نيست.”
بازي:
كودك از چهار سالگي وارد مرحله اي جديد از زندگي مي شود، در اين زمان به لحاظ رواني كنجكاو است و بسياري از مفاهيم را فرا مي گيرد. به همين دليل والدين بايد توجّه بيشتري به او بنمايند. بازي براي كودكان سه تا هفت سال بهترين سرگرمي است و از اين جهت رسول اكرم صلي الله عليه وآله تاكيد نموده اند: “دَعْ اِبْنَكَ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنينَ؛ هفت سال فرزندت را رها كن تا بازي كند.”
كارشناسان تعليم و تربيت نيز همين توصيه خاتم رسولان صلي الله عليه وآله را تجويز مي نمايند. بازي علاوه بر آن كه حركات بدني طفل را شكل داده و هماهنگ مي نمايد، حواس او را متوازن مي كند، تمايلاتش را متعادل كرده و از پرخاشگري و برخي رفتارهاي ناهنجار او جلوگيري مي كند. از طريق بازي، كودكان مي توانند جنبه هايي از ابتكار، خلاقيّت و توانايي ذهني خويش را نشان دهند و از اين جهت بازي طفل را براي زندگي بهتر مهيّا مي كند. اصول ارزشي اخلاقي كه اسلام بر آن ها تاكيد دارد همچون ياري رساندن به يكديگر، حفظ اتحاد و يكپارچگي و ارزش قائل شدن براي ديگران را كودكان به هنگام بازي بهتر درك مي كنند و مي آموزند.(19)
نكات قابل توجه:
در دوران سيادت فرزندان، اولياء بايد محورهاي ذيل را مد نظر قرار دهند:
الف - برخوردار نمودن فرزند از مزاياي تعليم و تربيت و سوق دادن اطفال به سوي ارزش هاي متعالي، مقدّس و مسايلي كه با فطرت خداشناسي او هماهنگي دارد. حضرت علي عليه السلام فرمودند: “اِنَّما قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْاَرْضِ الْخالِيَةِ كُلَّ ما اُلْقِيَ فيها مِنْ شَيْي ءٍ قَبِلَتْهُ؛(20) قلب بچه همچون زمين خالي است كه هر چه (هر بذري) در آن افكنده شود، آن را مي پذيرد.”
ب - در همين سنين بايد اطفال را با موازين شرعي، مسايل اعتقادي و فرائض الهي آشنا نمود.
حضرت علي عليه السلام نيز تاكيد كرده اند: وقتي كودك به پنج سالگي رسيد و دست چپ و راست خود را شناخت او را در برابر قبله نگه داشته و دستور دهيد سجده كند، در شش سالگي ركوع و سجود را به او بياموزيد و در هفت سالگي شستن دست و صورت و مراسم نماز را به او ياد دهيد و در نُه سالگي وضو را كاملاً به وي بياموزيد و وادار كنيد نماز بخواند.(21)
همچنين آن حضرت فرموده اند: “حَقُّ الْوَلَدِ عَلَي الْوالِدِ اَنْ يُحْسِنَ اِسْمَهُ وَيُحْسِنَ اَدَبَهُ وَيُعَلِّمُهُ الْقُرآنَ؛(22)
حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكو بر او بگذارد و خوب ادبش كند و قرآن را به وي ياد دهد.”
والدين بايد اين واقعيّت مسلّم را بدانند كه كودك در اين سنين براي خود شخصيّتي دارد و هرگونه رفتاري با او غالباً در مراحل بعدي زندگيش اثر مي گذارد و تحت تاثير پرورش هاي پدر و مادر راهي را انتخاب مي كند. اگر اين كوشش هاي تربيتي ناقص، نارسا و بدآموز باشند، از سير صلاح، رستگاري و فضيلت فاصله مي گيرد. پس والدين بايد كودك را به عنوان عضوي ارزنده از خانواده قبول كنند و از ناسازگاري مخصوصاً در حضورش اجتناب كنند و تنها به فكر تغذيه بدني او نباشند بلكه در تعيين مسير زندگي، او را ياري دهند و راهنمايش باشند.(23) متأسفانه غالب بزرگسالان به جاي بكارگيري روش هاي تأثيرگذاري در مورد بچه ها به تحميل محدوديت مي پردازند، دستور مي دهند، فرمان صادر مي كنند، تنبيه مي نمايند و يا آن ها را تهديد به مجازات مي كنند. اِعمال اين نوع روش هاي كنترل كننده عملاً بر ذهن و روان كودكان تاثير منفي مي گذارد. بنابراين والدين براي آن كه اطفال دچار مشكلات اخلاقي و رفتاري نشوند و تربيت هاي مفيد اثري عميق و مداوم بر زندگي آنان بگذارد، بايد از روش هاي زورمدارانه براي كنترل فرزندان بپرهيزند و از شيوه هايي استفاده كنند كه توان آنان را براي دست يافتن به شخصيّتي سالم، پويا، داراي اعتماد به نفس و متمايل به خوبي ها ارتقا دهد.(24)
* چشمه محبت و عطوفت
در هفت سال اول، كودك از آموزش جدّي و رسمي معاف است و در اين دوران آزادي عمل بيشتري دارد و نبايد تكاليف سخت را بر او تحميل كرد، از اين رو گفته اند: طفل در اين مقطع سنّي تكليف پذير نيست. كودك به رغم كم سالي موجود با ارزشي است و بايد در خانواده گرامي داشته شود و مورد مهر و محبت قرار گيرد. هيچ جايي نمي تواند براي ارضاي عواطف كودك، جاي محيط پر مهر و امن خانواده را بگيرد. يكي از روزنه هاي نفوذ در فرزند مُحبت است و از اين طريق والدين مي توانند كودك را تحت كنترل خود بگيرند و ضمن پرورش و رشد شخصيّت وي، او را از سقوط در درّه فساد و انحراف بازدارند.
ابراز محبت در تربيت صحيح فرزند آن قدر اثر دارد كه رسول اكرم صلي الله عليه وآله فرموده اند: “نَظَرُ الْوالِدِ اِلي وَلَدِهِ حُبّاً لَهُ عِبادَةٌ؛(25)
نگاه محبت آميز پدر به صورت فرزند عبادت است.”
و نيز آن رحمت عالميان صلي الله عليه وآله تاكيد كرده اند: “اَكْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ اَوْلادِكُمْ فَاِنَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي الْجَنَّةِ مَسيرَةَ خَمْسَمِأَةِ عامٍ؛(26)
فرزندان خود را زياد ببوسيد كه با هر بوسه اي كه شما والدين نثار فرزندان مي كنيد، درجه اي در بهشت به دست مي آوريد كه طول مسير آن پانصد سال راه است.”
اظهار لطف و محبت در كانون خانواده، به منزله يك غذاي روحي است كه بايد با ملاحظاتي استمرار يابد. محبت را بايد طوري آشكار ساخت كه فرزندان در درك و احساس آن دچار شك و ترديد نگردند و در ابراز آن نبايد بين فرزندان تبعيض قائل گرديد كه اين وضع حقارت ها، انحرافات و كينه هايي را در ميان بچه ها پديد مي آورد و كسي كه روح تشنه لطف و محبتش در كانون گرم خانواده سيراب نگردد، در خارج از محيط خانه فريفته چرب زباني ها و تملّق ها و برخي جاذبه هاي كاذب مي گردد و استمرار اين وضع، ناهنجاري ها و آسيب هايي را به دنبال خواهد آورد. كودكان دشوار غالباً كساني هستند كه در كانون خانواده نابسامان كه از فروغ عطوفت گرم و روشن نشده، پا به عرصه وجود نهاده اند يا حداقل به جاي محبت تنها از ترحّم ديگران برخوردار گرديده اند. اين محرومين لطف و محبت و قربانيان جهل و بي مهري خانواده، ناچار نياز به خودنمايي و جلب توجّه خود را از راه هاي ديگر كه به زيان اجتماع است، ارضاء مي كنند.(27)
كودكستان و شيرخوارگاه هاي عمومي نمي توانند با لبخندهاي حرفه اي و مصلحتي كاركنان جاي تبسّم هاي صادقانه والدين را بگيرند. دكتر الكسيس كارل مي نويسد: مادراني كه كودكان خود را به مهد كودك مي سپارند تا به شغل اداري و تفنن هاي هنري، ادبي و… خود بپردازند سبب خاموشي شعله هاي محبتي مي شوند كه كودكان در پرتو گرما و نورش بسي چيزها فرا مي گيرند.(28)
در خانواده هايي كه اين گوهر تابان، نور افشاني نكند، بايد بسياري از آلام روحي و معضلات اجتماعي را جستجو كرد.
به قول مولوي:
از محبت تلخ ها شيرين شود
وز محبّت مس ها زرّين شود
رشد عاطفي كودكان آن چنان پيچيده و با اهميت است كه چگونگي شرايط عاطفي حتّي بر رشد جسمي، رشد ذهني و اجتماعي تاثير جدي مي گذارد. اطفالي كه در خانواده آن ها با مهر و محبت رفتار مي شود و نيازهاي فطري و اساسي آنان به شايستگي تامين مي گردد، همواره با چهره اي شاد و متبسّم و با انرژي رواني قابل توجّه و آرامش روان تلاش مي كنند استعدادهاي بالقوه خود را در زمينه هاي گوناگون رشد به ظهور برسانند. به طور كلي شرايط عاطفي خوشايند كودكان در سنين خردسالي تاثير بسزايي در رشد مطلوب منش و شخصيّت آنان دارد، اگر نياز عاطفي بچّه ها به نحو مطلوبي در خانواده تامين گردد، كودكان احساس خودارزشمندي كرده و بااعتماد به نفس روزافزون، با نگرش مثبت به زندگي و با انگيزه اي قوي با مسايل مختلف مواجه مي شوند و به تلاش و تكاپو مي پردازند.(29)
از جلوه هاي تغذيه عاطفي كودك همبازي شدن با اوست و در تعاليم اسلامي به اين نكته تاكيد شده است. رسول اكرم صلي الله عليه وآله فرموده اند: “مَنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ صَبا؛ هر كه كودكي دارد بايد [در راه تربيتش ] خود را تا سر حد كودكي برساند (خود را با دنياي او هماهنگ كند).” مولوي نيز اين حقيقت رابه نظم در آورده است:
چون كه با كودك سر و كارت فتاد
هم زبان كودكي بايد گشاد
همبازي شدن با كودك علاوه بر اين كه او را غرق لذت و سرور مي كند، صميميت و عطوفت را افزايش مي دهد و اعتماد به نفس و احساس ارزشمندي را در كودك تقويت مي نمايد.
* مرحله اطاعت
از هفت سالگي دگرگوني هاي قابل ملاحظه اي در بدن و روان كودك پديد مي آيد.
به لحاظ ذهني به درجه اي از رشد مي رسد كه خوبي ها و بدي ها، زشتي ها و زيبايي ها را درك مي كند، ولي در انتخاب راه و گزينش اهداف معقول پختگي لازم را ندارد. روان شناسان ثابت كرده اند كه اطفال در سنين هفت تا چهارده سالگي به دليل دركي كه از ناتواني هاي جسمي و روحي خود دارند، نسبت به بزرگترها حالت اطاعت را پيش مي گيرند و از دستورات والدين تبعيت مي نمايند و حالت انقياد و تسليم در رفتارشان مشهود است و از ابراز متابعت احساس لذت مي نمايند. رسول اكرم صلي الله عليه وآله بر اساس همين واقعيّت هايي كه در كودكان هفت تا چهارده ساله مشاهده مي گردد، اين مرحله از عمر را دوران پيروي و اطاعت ناميده اند. تعليم و تربيت رسمي از هفت سالگي آغاز مي گردد و مرحله اطاعت را كودك در دبستان و مدرسه راهنمايي مي گذراند.
به دليل رشد ذهني، افزايش قدرت حافظه، شكوفايي استعدادها، گرايش به زندگي اجتماعي، اشتياق به درك مجهولات و برخي حالات ديگر كه در كودك پديدار مي شود، اين دوران فرصت بسيار خوبي براي پرورش اخلاقي و رشد فضايل و صفات حميده در اطفال است. در دوره سنّي مورد اشاره، طفل انعطاف و پذيرش افزون تري براي تربيت دارد. بنابراين بايد با اهتمام وافر به تربيت كودك همّت گماشت و از آرامش و پايداري موجود بهترين بهره را بُرد و اگر تربيت فكري، عاطفي و اخلاقي كودك در اين دوران به درستي و با دقّت صورت نگيرد، در دوره نوجواني با مشكلات زيادي روبرو مي شود كه رفع آن ها به سهولت امكان پذير نخواهد بود. در چنين مقطعي خانه و مدرسه هركدام بايد نقش ويژه خويش را ايفا كنند. در خانه روابط فردي تر و عاطفي تر و در مدرسه اجتماعي و منطقي تر است. از اين رو خانه و مدرسه از لحاظ فراهم آوردن زمينه هاي لازم براي رشد كودك مكمّل يكديگرند.
در برابر سخن گفتن كودكان بايد شنونده خوبي بود و متانت و بُردباري ضرورت دارد. سرزنش كردن اطفال به دليل شكست ها روا نمي باشد و بهتر است آن ها را به خاطر موفقيّت ها و كوشش هايشان مورد تشويق قرار دهيم تا اعتماد به نفس آنان آسيب نبيند. مقايسه كردن كودكان با يكديگر، موفقيّت همسالان را به رخ طفل كشيدن، غير واقع بينانه از او توقع داشتن و تفاوت هاي فردي را ناديده گرفتن، خطاهاي تربيتي مهمي هستند كه شخصيّت طفل را مخدوش مي كند و احساس انديشمندي و اطمينان به خود را از او سلب مي كند. همچنين اگر فرزند استعداد بالايي دارد و از هوش و توانمندي ذهني خوبي برخوردار است نبايد پيوسته اين موضوع را در حضور او و افراد ديگر بر زبان آورد، تكرار اين وضع او را از فعّاليت بازمي دارد و دچار ركود مي كند و به تدريج خود برتربيني و غرور را در او احيا مي نمايد.(30)
* مرحله وزارت
همانگونه كه اشاره كرديم در سخنان معصومين عليهم السلام از چهارده سالگي تا بيست و يك سالگي دوران وزارت نام گرفته است. زيرا فرزند در اين مقطع سني آماده مسؤوليّت پذيري مي شود و مي تواند بخشي از بار سنگين خانواده را بر دوش گيرد. والدين نيز مي بايستي ضمن فراهم آوردن زمينه هاي مشاركت فرزندان در امور خانه به اقتضاي سن نوجوانان به آنان حق اظهار نظر و ابراز عقيده دهند و مشورت كردن با فرزند را فراموش نكنند. زيرا در پرتو آن والدين به احساسات و عواطف آنان احترام گذاشته و تا حدودي به حالات رفتاري و رواني نوجوانان خويش پي مي برند. فرزندان نيز وقتي احساس كنند به گرايش ها، تمايلات و حقوق آنان ارج نهاده شده و خانواده بر اساس تحكّم اداره نمي شود، با والدين به مناقشه و ستيزه جويي نمي پردازند، استقلال فكري آنان تامين مي شود و احساس آرامش بيشتري مي كنند. اين دوران با هجوم غرايز لجام گسيخته به خصوص تمايلات شهواني چون طوفاني مهيب به سوي نوجوانان مقارن است و از اين جهت بايد والدين در تقويت حالات معنوي و اعتقادي فرزندان اهتمام ورزند و با دادن آگاهي هاي ضروري در خصوص تعديل و كنترل غرايز آنان را از آسيب پذيري ناشي از طغيان اين اميال مصون نگاه دارند.
رفتار والدين بايد با گفتارشان هماهنگ باشد و اين اصل مهم را كه امام صادق عليه السلام بر آن تاكيد كرده اند: “كُونُوا دُعاةَ النَّاسِ بِاَعْمالِكُمْ وَلاتَكُونُوا دُعاةً بِاَلْسِنَتِكُمْ؛(31) با اعمال خود مردم را دعوت كنيد نه با زبانتان” را در نظر بگيرند تا عملاً فرزندانشان به امور شايسته و فضيلت هاي اخلاقي فراخوانده شوند، زيرا به قول سعدي: “دو صد گفته چون نيم كردار نيست". تناقض بين گفتار و كردار فرزند را دچار حيرت و سرگرداني و كاهش اعتماد مي كند.
پدر و مادر بايد توجّه نمايند كه در خانه به عنوان الگوي تربيت فرزندان به حساب مي آيند و براي ايجاد صفات خوب و ترويج خصال پسنديده و عادات مطلوب تربيت عملاً اقدام كنند و به تذكر و پند اكتفا ننمايند و سخن سعدي را آويزه گوش خود قرار دهند كه:
سعديا گرچه سخندان و مصالح گويي
به عمل كار برآيد به سخنداني نيست
والدين بايد بيش از هر چيز مواظب كردار و رفتار خود باشند و هرچه مي خواهند به فرزند بياموزند، نخست خود آن را به كار گيرند و گرنه اندرزي كه خلاف آن عمل شود، اثر معكوس دارد:
پندم چه دهي؟ نخست خود را
محكم كمري زپند بربَند
چون خود نكني چنان كه گويي
پند تو بُوَد دروغ و ترفند(32)
والدين نبايد فراموش كنند كه با نوع هدايت خود، سرنوشت فرزند را مشخص مي كنند و آنچه را خود دارند، به آنان انتقال مي دهند. لذا چنانچه از كلمات گهربار ائمه عليهم السلام و نيز كارشناسان علوم تربيتي برداشت مي گردد به پدر و مادر توصيه شده است كه اگر خواستار آن هستيد كه فرزندي پاك، پرهيزگار و كوشا داشته باشيد، يك راه اساسي آن است كه خود اين گونه باشيد. به قول مولوي:
مي رود از سينه ها در سينه ها
از ره پنهان صلاح و كينه ها
صحبت صالح تو را صالح كند
صحبت طالح تو را طالح كند
به طور كلي كودكان و نوجوانان بزهكار در خانواده اي پرورش يافته اند كه والدين با يكديگر رفتار خوبي نداشته و در برخورد با فرزندان، خشن و سخت گير يا بي تفاوت بوده اند. يكي از آلودگي هاي بسيار مخرّب كه در رفتار نوجوانان تاثير نامطلوبي دارد، اعتياد به مواد مخدّر است. به اعتقاد دانشمندان و بررسي هاي علمي، حاصل اعتياد والدين سردي كانون خانواده، سستي پيوند عاطفي، و عوارض ناشي از آن بدآموزي و تقليد ناروا، احساس شرمساري، نابساماني زندگي، استعداد انحراف و منجر شدن به ارتكاب جرم براي نوجوانان است. پدر و مادر بهترين سرمشق فرزندان هستند و اگر در مقابل رفتار طبيعي و فطري فرزند عكس العمل مناسب و حساب شده صورت نگيرد و پاسخ هاي بي ربط، ترساننده، و گاهي توام با خشونت و بد دهني به او داده شود، در واقع زمينه هاي انحراف روحي و فكري و بزهكاري در وي پديد مي آيد. خانواده ها نبايد فراموش كنند كه مسؤول فرداي فرزندان خويش هستند. فرزندي كه فردايش را در عالي ترين مدارج علمي و معنوي و پيمودن مسير تكاملي و فضيلت هاي اخلاقي سپري مي كند و نوجواني كه بهترين روزها و اوقات خود را در گوشه زندان به دليل بزهكاري، جرم و خيانت مي گذراند، هر دو محصول خانواده هستند.

پي نوشتها
1) فرقان/74.
2) تحريم/6.
3) تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 371.
4) مجموعه ورام، ورام ابن ابي فراس، ج اول، ص 6.
5) الدرالمنثور، ج 6، ص 244.
6) صحيفه سجّاديه، دعاي 25.
7) بحارالانوار، ج 15، ص 178.
8) مأخذ قبل.
9) اعراف/58.
10) كافي، ج 5، ص 332؛ وسائل الشيعه، ج 7، ص 29؛ المحجة البيضاء، ج 2، ص 52؛ روضة المتقين، ج 8، ص 109.
11) وسائل الشيعه، ج 4، ص 56.
12) سفينة البحار، ج 2، ص 684؛ مكارم الاخلاق، ص 115.
13) شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 20، كلمه 937.
14) فروع كافي، ج 6، ص 46.
15) مستدرك الوسايل، ج دوم، ص 619.
16) فروع كافي، همان جلد، ص 18؛ وسايل، ج 7، ص 131.
17) كافي، ج 2، ص 86.
18) بحارالانوار، ج 23، ص 76.
19) نحوه رفتار والدين با فرزندان، يداللَّه جهانگرد، ص 33.
20) نهج البلاغه، نامه 31 (نامه حضرت علي به امام حسن).
21) مكارم الاخلاق، ص 254.
22) نهج البلاغه، ترجمه فيض الاسلام، ص 1264.
23) اسلام و حقوق كودك، دكتر احمد بهشتي، ص 105؛ خود انضباطي كودك و نوجوان در خانه و مدرسه، توماس گوردون، ترجمه دكتر زندي، ص 29.
24) رفتار والدين با فرزندان، محمد علي سادات، ص 19.
25) مستدرك الوسايل، باب 64، ج 15، ص 170.
26) وسايل، ج 21، ص 485.
27) روح بشر، دكتر ناصرالدين صاحب الزماني، ص 57 و 138.
28) انسان موجود ناشناخته، دكتر الكسيس كارل، ص 26.
29) چكيده اي از روان شناسي تربيتي (كاربردي)، دكتر غلامعلي افروز، ص 135.
30) آموزش خانواده، ج هفتم، ص 29 و 30.
31) سفينة البحار، ج 2، ص 278.
32) ناصر خسرو قبادياني.

صفحات: 1· 2